چرا شهرهای جدید؟ گفتگو با محمد اسلامی- وزیر راه و شهرسازی

در این شماره از مجله، به شهرهای جدید به طور ویژه‌‌ای پرداخته شده است. دراین‌خصوص، برای جویا شدن از اهداف کلان و رویکردی که دررابطه‌با شهرهای جدید از سوی وزارت راه و شهرسازی اتخاذ شده است، با جناب آقای مهندس محمد اسلامی، وزیر محترم راه و شهرسازی گفت‌‌وگویی ترتیب داده‌‌ایم. در این گفت‌‌وگو سؤالاتی را مطرح کرده‌‌ایم که مشروح آن‌‌ها و پاسخ‌‌های جناب وزیر را در ادامه خواهید خواند.

مهندس احمد زهادی: به‌طورکلی اولین سؤالم دررابطه‌با دیدگاه‌‌های وزارت‌‌خانه به شهرهای جدید است. آیا تاکنون برنامه‌‌های مشخصی در ارتباط با شهرهای جدید از سوی وزارت‌‌خانه در نظر گرفته شده است؟ این برنامه‌‌ها تاکنون به چه نتایجی رسیده‌‌اند و تا کجا ادامه خواهند داشت؟ چشم‌‌‌‌انداز و برنامه‌‌های وزارت‌‌خانه در مورد شهرهای جدید چیست؟ شهرهای جدید موجود در کشورمان، در مقایسه با شهرهای جدید در کشورهای موفق، در چه جایگاهی قرار می‌‌گیرند؟

مهندس محمد اسلامی: در ابتدا بحث باید از آقای مهندس کازرونی یادی کنیم که در دهه‌‌ی 70، این ایده‌‌ی خلاق را برای ساماندهی و مدیریت تقاضای مسکن پیرامون کلان‌‌شهرها، ابتدا در قالب شهرهای اقماری و سپس در قالب شهرهای جدید، مطرح و این تفکر را پایه‌‌گذاری کردند که آیا می‌‌توان پاسخ واضح و روشنی متناسب با استطاعت مالی قشر متوسط به پایین اقتصادی که ناگزیر به زندگی در کلان‌‌شهرها هستند، در نظر بگیریم و سکونتگاه‌های مطلوبی را در نزدیکی و حومه‌‌ی شهرهای بزرگ پیش‌بینی کنیم که بتواند با فاصله‌‌ی رفت‌وآمدی مناسب، مسئله‌‌ی مسکن شهروندان را حل کرده و همچنین به نیاز جدی توسعه‌‌ی کلان‌‌شهرها نیز پاسخ بدهد. زیرا توسعه‌‌ی بدون محدودیت کلان‌‌شهرها و گسترش سطحی آن‌‌ها، باتوجه‌به محدودیت‌‌های اکوسیستمی و زیربنایی، به‌طورکلی مقدور نیست و بایستی در جایی متوقف شود. بخشی از نیاز به توسعه و مهاجرت و جذب نیروی انسانی، به طور طبیعی اتفاق می‌‌افتد و خارج از محدوده‌‌ی مدیریت حکومت‌‌ها است، اما نکته‌‌ی اثرگذار دیگر، نرخ رشد تقاضا است که خود عاملی متأثر از رشد جمعیت است. بنابراین ایده‌‌ی اصلی، پاسخ‌دادن به نیاز سکونتگاه‌‌های مناسب و مطلوب در حومه‌‌ی کلان‌‌شهرها است.

تا به امروز، ما تعداد 18 شهر جدید فعال داشته‌‌ایم که با مراحلی که در دو سال گذشته طی کرده‌‌ایم، به 23 شهر جدید رسیده است. این جریان، یک جریان ادامه‌‌دار است که در امتداد و تکمیل آن، دستورالعملی جدید در شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، برای شهرک‌‌سازی تنظیم کرده‌‌ایم که بتوان به واسطه‌‌ی آن، شهرک‌‌هایی با کارکردهای متنوع و گوناگون به وجود آورد و از این طریق، سلایق گوناگون و نیازهای طبقات مختلف اجتماعی پاسخ داده شود. بنابراین، توسعه‌‌ی شهرک‌‌سازی و توسعه‌‌ی شهرهای جدید، یک سیاست پابرجا است که بهبود و ارتقا پیدا کرده و در راستای این سیاست، برنامه‌‌های ما نیز رو به گسترش است که نمود عینی و عملیاتی آن، شهرهای جدیدی است که در دست اقدام و عمل قرار داده‌‌ایم.

زهادی: وزارت‌‌خانه چه برنامه‌‌ای برای نقش شهرهای جدید در نظام سکونتگاهی کشور دارد و این شهرها در آینده در چه جهتی حرکت می‌‌کنند؟

اسلامی: چیزی که بسیار حائز اهمیت بوده است، مهار حاشیه‌‌نشینی و جلوگیری از گسترش آن است. کلان‌‌شهرها بیشتر از هر منطقه‌‌ی سکونتگاهی دیگری، در برابر شکل‌‌گیری حاشیه‌‌نشینی آسیب‌‌پذیر هستند. اگر تقاضای مسکن برای گروه با استطاعت مالی پایین در شهرهای جدید مدیریت و برنامه‌‌ریزی نشود، خودبه‌خود گسترش شهرها با پدیده‌‌ی حاشیه‌‌نشینی شتاب خواهد گرفت. بنابراین، این موضوع اصلی پابرجاست و به دلایل متقنی، به‌خصوص با توجه به شرایطی که کشورمان در حال حاضر در آن قرار دارد، شامل آسیب‌‌های متأثر از خشکسالی یا سایر تحولات اقلیمی، این روند ادامه خواهد داشت. موضوع این است که بتوان این روند را مهار نموده و به سمت وضعیت سازمان‌‌یافته‌‌تر و منسجم‌‌تری هدایت کرد.

موضوع مهم دیگری که در این زمینه مطرح می‌‌شود، جلوگیری از طولی شدن و پوک شدن کلان‌‌شهرها است که برای مقابله با آن، باید با استفاده از بحث بازآفرینی شهری، محیط‌‌های شهری و محلات را احیا و بهسازی کرده و ارتقا داد تا کیفیت زندگی شهری در سطح استاندارد قرار بگیرد. به همین جهت وزارت راه و شهرسازی، به‌صورت موازی به دو موضوع می‌‌پردازد؛ یکی فراهم‌آوردن تسهیلات و تشویق مردم برای بازآفرینی شهری و جلوگیری از فرسودگی بافت و خالی شدن مراکز شهرها از سکنه، دیگری ایجاد شهرهای جدید.

نکته‌‌ی کلیدی تکمیلی این است که ما باید بتوانیم به شهرهای جدید، با استفاده از مکمل‌‌های فعالیتی، هویت ببخشیم. در این راستا فعالیت‌‌هایی که به‌نوعی باعث جذ جمعیت شود، در شهرهای جدید به وجود آورده‌‌ایم؛ مانند پارک علم و فناوری پردیس که منطقه‌‌ای حدود هشتاد هکتار بود و ما پانصد هکتار از زمین‌‌های پردیس را که وزارت راه و شهرسازی مالک آن بود، به مجموعه الحاق کردیم تا شهر جدید پردیس به شهر دانش‌‌بنیان تبدیل شود. چنین گونه‌‌هایی از کسب‌وکار و فعالیت‌‌های با فناوری بالا، می‌‌تواند شهرهای جدید را از حالت خوابگاهی بودن خارج کند و به قطب فعال شبانه‌‌روزی معنادار و دارای هویت تبدیل کند.

زهادی: مواردی که به آن اشاره کردید، می‌‌تواند برای شهرهای جدید انگیزه‌‌ای برای رسیدن به اهدافش ایجاد کند و شهر را به رشد جمعیتی که در برنامه‌‌ی آن مشخص شده است، نزدیک کند. اما سؤال دیگری مطرح می‌‌شود. به نظر می‌‌رسد در برخی مناطق، تداخل مسکن مهر با شهرهای جدید وجود داشته است. آیا چنین مسئله‌‌ای وجود دارد؟ اگر چنین موضوعی وجود دارد، چطور مدیریت شده است؟

اسلامی: بله. اگر بخواهیم به‌صورت واقعی و دقیق به موضوع مسکن مهر بپردازیم، باید گفت که تراکم و پذیرش جمعیتی شهرهای جدید پیرامون کلان‌‌شهر تهران را تحت تأثیر خود قرار داده و مقیاسی جدید برای ما رقم‌زده است و تغییراتی جبری را در مفروضات اولیه‌‌ی جمعیتی برخی شهرها مانند شهرهای جدید پردیس و پرند ایجاد کرده است. اما اتفاقاً باید گفت که در مسکن‌‌های مهری که در شهرهای جدید پیش‌‌بینی شده‌‌اند، به دلیل اینکه از لحاظ سازمان فضایی در طرح جامع آن‌‌ها، به جز در چند مورد که در حقیقت از آن‌‌ها عدول شده است، پیش‌‌بینی‌‌های خوبی صورت گرفته است. یعنی در واقع آن بخش از مسکن‌‌های مهر که در شهرهای جدید شکل گرفته‌‌اند، به نمونه‌‌های موفق مسکن مهر بدل شدند. چون در چارچوب سازمان فضایی، برنامه‌‌ی جمعیت‌‌پذیری و تراکم مجازی که برای شهر جدید در نظر گرفته شده بود، قرار گرفتند. چند شهر جدید ما با همین طرز نگاه توانست به ظرفیت برسد و امروزه شاهد شکل‌‌گیری یک سکونتگاه مطلوب در آن‌‌ها هستیم. این مسکن‌‌ها با مسکن‌‌های مهری که در نقاطی خارج از محدوده‌‌ی شهرها و بدون دسترسی به امکانات شهری احداث شده‌‌ و مشکلات زیادی را به وجود آورده‌‌اند، متفاوت هستند.

زهادی: وضعیت این مسکن‌‌ها از لحاظ کیفیت چطور است؟

اسلامی: کیفیت از دو جنبه‌‌ی دیدگاه مهندسی و دیدگاه اقتصادی باید بررسی شود. از دیدگاه جامعه‌‌ی هدف، باید بتوان قیمت تمام‌‌شده را کنترل کرد. نتیجه‌‌ی کلی از تلاقی این دو دیدگاه، آن چیزی است که اکنون در واقعیت اتفاق افتاده است. البته که فرصت نقد برای هرکدام از این جنبه‌‌ها همیشه وجود دارد، اما در برایند موضوع، ما به این جمع‌‌بندی رسیده‌‌ایم که در موضوع مسکن مهر، به بحث‌‌های اجتماعی، فراتر از بحث‌‌های کارشناسی باید بپردازیم. جامعه‌‌ی هدفی که حدوداً دو میلیون و دویست هزار نفر بوده‌‌اند، در این پروژه‌‌های مسکن مهر ثبت‌نام کرده‌‌ و به آن امید بسته‌‌اند، بنابراین ما باید نواقص را برطرف کنیم و آسیب‌‌شناسی دقیقی صورت بدهیم تا در اجرای برنامه و طرح جامع مسکن، نواقص و آسیب‌‌ها مجدداً تکرار نشوند. با این جمع‌‌بندی، طرح اقدام ملی مسکن را در دستور کار خود قرار دادیم. در این طرح‌‌ها هم به لحاظ دید و منظر و هم به لحاظ معماری و شهرسازی، فکر شده عمل شده است. این طرح‌‌ها، نه بر اساس یک الگوی واحد برای همه‌‌ی نقاط، که بر اساس مقتضیات اقلیمی و باتوجه‌به ملاحظات معماری ایرانی تعریف شده‌‌اند تا از ساخت‌‌وسازهای که تولید هنجار نمی‌‌کنند یا حتی در زمینه‌‌های مختلف ایجاد ناهنجاری می‌‌کنند، جلوگیری کنیم. این موضوع را توانستیم با هزینه‌‌های سنگین مدیریت کنیم و در حال حاضر بخش‌‌های زیادی از آن به سرانجام رسیده و بخش‌‌های باقی‌‌مانده نیز در سال جاری به اتمام خواهد رسید.

زهادی: آیا وزارت‌‌خانه برای الگوبرداری از شهرهای جدید موفق دنیا، به‌خصوص در آسیای شرقی که به طور خاص خیلی موفق عمل کرده است، برنامه‌‌ای داشته است؟

اسلامی: دراین‌رابطه نکته‌‌ای بسیار حائز اهمیت را باید در نظر گرفت؛ آن هم تفاوت ماهوی کشور ما با بسیاری از کشورها، در موضوعات هویت فرهنگی و تاریخی و ارزش‌‌هایی است که ما برای آن‌‌ها اهمیت ویژه‌‌ای قائل هستیم و بسیار تعیین‌‌کننده هستند. میراث ‌فرهنگی، معماری و شهری ما این‌‌طور ایجاب می‌‌کند که ملاحظاتی را به عنوان بایدهای طرح در نظر بگیریم. در گذشته مطالعات زیاد و بازدید‌‌های دوره‌‌ای از تجارب کشورهای مختلف انجام شده است که خروجی آن‌‌ها در حقیقت همین آثاری است که امروزه مشاهده می‌‌کنیم. البته من ادعا ندارم که تمامی نتایج و یافته‌‌های مطالعات تطبیقی الزاماً در وضع موجود قابل‌مشاهده است، زیرا در گذر زمان و با تغییرات مدیریتی، همواره نوعی از تفکرات تازه‌‌نفس وارد میدان شده‌‌ است که بدون آنکه مجال دهند و پیشینه و الزامات طرح‌‌ها و رویکردها را مطالعه کنند، دست به تصمیمات و تغییرات زده‌‌اند. این موضوع هم می‌‌توانسته موجب آشوب شود و هم تصحیح‌‌کننده باشد. در مورد شهرهای جدید، ما هم شاهد آشوب و هم تصحیح و تکمیل در طول زمان بوده‌‌ایم.

در شهر جدید اندیشه، در هسته‌‌ی مرکزی شهر بازار و میدانی طراحی شده است که به‌عنوان یک اثر ماندگار و هویت‌‌بخش ایرانی در شهر عمل می‌‌کند. در واقع ما باید در روند شهرسازی‌ در شهرهای جدید، میراث تاریخی و فرهنگی خودمان را تکرار کنیم. حفاظت از میراث فرهنگی، تنها به معنای نگه‌داشتن ابنیه نیست، بلکه خلق آثاری در این مقطع از تاریخ است که بتواند این تفکر، رویکرد، استطاعت‌‌ها و استعدادها را در معماری و ساخت‌وساز تکرار کرده و با این تکرار، زنده‌بودن فرهنگ، بینش، توانایی و دانش ما را به دنیا عرضه کند.

برای مثال، در کشور مالزی از ایران الگوبرداری شده است و المان‌‌هایی در آن ایجاد شده است که نمونه‌‌هایی از کارهای انجام‌‌شده در اصفهان است. در واقع ما نباید میراث و ثروت خودمان را محدود به آنچه در گذشته وجود داشته بدانیم، بلکه آنچه اکنون وجود دارد یا می‌‌تواند وجود داشته باشد نیز مهم است. بهترین فرصت برای ایجاد و تکرار این میراث نیز شهرهای جدید است که عرصه‌‌ی باز آن به فرصتی برای این منظور تبدیل شده است.

زهادی: دررابطه‌با آموزش در شهر جدید پردیس، به پارک علم و فناوری اشاره کردید و انگیزه‌‌هایی که چنین فعالیت‌‌هایی برای ماندن و زندگی شهروندان جدید ایجاد می‌‌کنند. اما برای خانواده‌‌ها در شهرهای جدید، به برنامه‌‌های مختلف فرهنگی و تفریحی نیز نیاز است. آیا وزارت‌‌خانه در این زمینه سیاستی را پیش‌‌بینی‌ کرده است؟

اسلامی: من به‌شدت معتقد هستم که مردم برای زندگی، محیطی مطبوع و مطلوب می‌‌خواهند. مردم از ما چهاردیواری‌‌هایی به‌عنوان خوابگاه یا سکونتگاه نمی‌‌خواهند. در واقع باید ظرفیت‌‌ها و امکاناتی وجود داشته باشد تا زندگی مردم را پشتیبانی کند. مساجد، فرهنگسرا، بازارچه‌‌ها، مجتمع‌‌های فرهنگی و تفریحی، مجتمع‌‌های ورزشی، پارک‌‌ها، خانه‌‌های بهداشت و سایر مراکزی که خدمات موردنیاز زندگی مردم را تأمین می‌‌کنند، باید در شهرها وجود داشته باشند. اگر مردم را به فضایی بیابان‌‌گونه و بدون خدمات پشتیبان ببریم، در حق آن‌‌ها ظلم کرده‌‌ایم. ما در سال 98-99، در شهرهای جدید بالغ‌بر چهارهزار میلیارد تومان سرمایه‌‌گذاری کردیم تا امکانات زیربنایی و روبنایی برای رفاه مردم و رفع نیازهایشان ایجاد کنیم.

در شهرهای جدید، ما بیش از هر ارگان و نهاد دیگری مسئول تأمین زیرساخت‌‌ها و فضاهای زیربنایی و روبنایی هستیم. اگرچه دستگاه‌‌ها و وزارت‌‌خانه‌‌های دیگر نیز باید تعهدات خود را در قبال این شهرها انجام دهند، اما در صورت کوتاهی آن‌‌ها، مسئولیت از ما برداشته نمی‌‌شود. ما باید در این زمینه پیشتاز باشیم و مشارکت کنیم تا مردم در آسایش زندگی کنند. برای آسایش نیز نباید فقط به لوازم آسایش فکر کرد، بلکه خود آسایش اصل است. در واقع باید به کارکردهایی توجه شود که هنجارهای اجتماعی را تقویت کرده و آن را گسترش می‌‌دهد و از ناهنجاری‌‌های اجتماعی جلوگیری می‌‌کند. ناهنجاری‌‌ها زمانی پیش می‌‌آید که پیش‌بینی‌ها دقیق انجام نشود و کاستی‌‌هایی ایجاد شود که در زندگی مردم زحمت‌‌آفرین باشد. اگر پیش‌‌بینی‌‌ها دقیق انجام شوند و همه چیز در چارچوب و اصول تعریف‌‌شده قرار بگیرد، مردم به آسایش رسیده و می‌‌توانند زندگی خوبی داشته باشند.

زهادی: اگر پیام یا مطلبی در خصوص شهرهای جدید باقی مانده است که راجع به آن صحبت نشده است، ممنون می‌‌شویم ما را مطلع سازید؛ برای مثال در مورد مکان‌‌یابی شهرهای جدیدی مانند شهر جدید تیس در حاشیه‌‌ی دریای مکران.

اسلامی: شهر جدید تیس از زیباترین شهرهای جدید خواهد بود. پس از آن می‌‌توان به شهر جدید مکران در منطقه جاسک و همچنین شهر جدید گلمان در استان آذربایجان غربی که عملیات آن آغاز شده است، اشاره کرد. علاوه بر این در سواحل جنوب کشور در منطقه‌‌ی پارسیان، در شرق عسلویه و در جزیره‌‌ی قشم نیز شهرهای جدیدی را در نظر گرفته‌‌ایم. به عقیده‌‌ی من، شهرک‌‌سازی و ایجاد محیط مطلوب با تراکم پایین بسیار اهمیت دارد. من اعتقاد دارم مردم نیاز دارند که حیاط/حیات داشته باشند. هم حیات و هم حیاط، لازم و ملزوم یکدیگرند. وجود حیاط در فرهنگ ما نکته‌‌ای مهم بوده است. نمی‌‌توان مردم را در محیط‌‌هایی کوچک و آلونک‌‌وار گذاشت و انتظار داشت که فرزندانشان خوب رشد کرده و کیفیت زندگی و سلامت روان بالایی داشته باشند. ما باید در وضعیت کنونی که دچار هیاهوی صنعتی و آلودگی هوا هستیم، تا می‌‌توانیم شرایطی ایجاد کنیم که مردم بتوانند از فضاهای مناسب و باز بهره‌‌مند شوند. این موضوع با مدیریت منابع اراضی و جلوگیری از تجاوز و تعرض به اراضی منابع طبیعی و زمین‌‌های باارزش کشاورزی، در عین مدیریت تقاضا برای ویلاها و خانه‌‌های حیاط‌‌دار میسر می‌‌شود. اگر از ابتدا شهرک‌‌ها به‌گونه‌ای جانمایی می‌‌شدند که در اراضی نامرغوب از لحاظ کشاورزی و مرغوب برای زیست شهری قرار می‌‌گرفتند، بسیاری از مشکلاتی که امروزه برای محیط‌زیست ما ایجاد شده است، پیش نمی‌‌آمد و سرزمین ما وضعیت متفاوتی پیدا می‌‌کرد. اما جلوگیری از ضرر در هر نقطه‌‌ای می‌‌تواند منفعت محسوب شود. در حال حاضر نیز حدود 40 شهرک در استان‌‌های مختلف شناسایی شده است که با سرمایه‌‌گذاری مردم می‌‌تواند به نشاط اجتماعی و زندگی باکیفیت در این مناطق منجر شود.