مجله تخصصی معماری و ساختمان نشریه معماری و ساختمان
باغ و مجموعه قدمگاه نیشابور
بهروز پاکدامن
موقعیت:
– در دامنه جنوبی کوهستان بینالود در میان کاسه ای که از پیوستن دو تپه بوجود آمده و رو به دشت نیشابور است باغی قرار دارد که قدمگاه نامیده می شود – به همین نام نیز قریهای وجود دارد که در دامنه جنوبی دو تپه فوق قرار داشته و به باغ اشراف دارد. بالا ده و یا قلعه بالا در تپه غربی و سمت شمال غرب باغ قرار دارد که هنوز بقایای دیواره بسیار زیبایی از قلعهای قدیمی را در خود حفظ کرده است. پایین ده و با قلعه پایین نیز بر روی تپه شرقی و در سمت شمال شرقی باغ قرار گرفته است. این فربه که از قدمت بسیاری برخوردار است قبلا دهسرخ و یا سرخک نام داشته است – باغ قدمگاه از سمت جنوب توسط خیابانی شمالی – جنوبی به جاده نیشابور – مشهد اتصال می یابد. این باغ از نیشابور حدود ۲۴ کیلومتر و از مشهد حدود ۱۰۰ کیلومتر فاصله دارد
وجه تسمیه قدمگاه و سابقه تاریخی آن :
به این مکان بعنوان جایگاهی مقدس از سابقه تاریخی طولانی برخوردار بوده و منشاء آن به دوران پیش از اسلام باز می گردد. اگر چه عملکرد آغازین این مکان هنوز روشن نشده است، این باغ را زمانی منسوب به شاهپور کسری، و زمانی به حضرت علی (ع)، و سپس منسوب به حضرت رضا (ع) دانسته اند. وجه تسمیه نام قدمگاه باتوجه به وجود سنگی سیاه است که جای دو پا در آن نقش بسته، و زمانی با نام قدمگاه حضرت علی (ع) و سپس بنام قدمگاه حضرت رضا (ع) معروف گردیده است می گویند سال ۲۰۰ه في حضرت رضا (ع) که از مدينه عازم مرو بوده اند در این محل توقف کرده و چون خواستند با خاک وضو بگیرند، آبی جاری پدید آمد. | – این وقایع و یا روایات عامل مهمی در تقدس يافتن مکان قوق، و به دنبال آن ایجاد امنیت و دوام سکونت در دورهای حدود دو هزاره گردیده اند. ساکنین به زندگی در جوار این محل مقدس مباهات کرده و بسیاری نام خود را از آن می گیرند. همچنانکه در این دوره طولانی همواره قدمگاه محلی برای جذب زائران و مسافران میان راهی بوده، که در میان آنها بسیاری از سلاطین و متنفذین، اسباب آبادانی و رونق این محل را فراهم آورده اند. – مجموعه این عوامل قدمگاه را منزلی ایمن و مقدس در کناره جاده تاریخی ابریشم و در مسیر شهر مشهد نموده، | که در طول تاریخ مجموعه ای میان راهی شامل کاروانسرا، حمام، و مکان هایی جهت اطراق زائران و مسافران را فراهم آورده است
مجموعه باغ و ابنیه قدمگاه
– این مجموعه در سه بخش و در طول یک محور اصلی میانی، در سطوح مختلف و منطبق با شیب کوهپایه بینالود بوجود آمده است. باغ بشكل مربعی محصور بالاترین بخش این مجموعه را تشکیل داده است. بخش میانی، سردر ورودی باغ است که خود به شکل ساختمانی زیبا، دارای حیاطی کوچک است. این بخش اتصال باغ محصور را با فضای سبز شهری و یا باغی نیمه محصور که بخش سوم این مجموعه را که رو به دست نیشابور دارد تشکیل می دهد فراهم آورده است – باغ قدمگاه بعنوان بخش اول این مجموعه با مساحتی برابر یک هکتار بصورت مربعی با ابعادی حدود ۱۰۰*۱۰۰ متر و با دو ساختمان قدیمی در موقعیت مرکزی آن، اصلی ترین عنصر این مجموعه است – این باغ منطبق با شیب کوهپایه بینالود در سه سطح با اختلاف ارتفاع حدود1.5 متر از یکدیگر شکل گرفته است. باغ مذکور به شکل نهایی و آنگونه که امروزه مشاهده می شود، به دستور شاه عباس اول و به سبک باغ های صفوی احداث شده است. در میان باغ بقعه ای به شکل کوشکی ۸ ضلعی قرار گرفته که در داخل آن سنگ سیاهی را با نقش دو پا که به روایتی جای پای حضرت رضا(ع) می باشنده برای زائران به نمایش گذارده اند. در کنار – از هنگامی که آبی جاری در این مکان به جریان افتاده، و یا از زمانی که این محل با قدومی مبارک شده است، می توان انتظار داشت که باغی نیز در جهت تاکید بر تبرک این مکان و ایجاد آسایش زائران ، در اطراف آن شکل گرفته باشد. باغی که خود با روایات منسوب به این مکان مقدس اجین گشنه، و در طول تاریخ به صورتی بسط و تکامل یافته که امروزه شاهد آن هستیم فیروزه ای در دشت نیشابور که برای مسافران و زائران فضایی تاریخی و بی مانند را ایجاد نموده است – از اسکندر بیک ترکمان تا بسیاری دیگر از مورخین در ضمن آنکه شکل گیری این باغ را از زمان شاهپور کسری قید می کنند، احیاء، مرمت، و توسعه باغ و ابنیه داخل و متصل به آن را نیز در دوره های مختلف اظهار کرده اند. شکل اصلی باغ کنونی از دوران صفوی و به دستور شاه عباس اول بوجود می آید، و در دوره های بعدی در زمان شاه سلیمان صفوی، و در دوران ناصرالدین شاه قاجار رسیدگی های اساسی به باغ مذکور در جهت احیاء، مرمت و احداث ابنیه جدید در آن صورت می پذیرد. آخرین فرصت ها و بازپیرایی ها برای این مجموعه، پس از دورانی وقفه از سال ۱۳۵۰ بوسیله سازمان ملی حفاظت آثار باستانی آغاز و تا به امروز ادامه یافته است
منتشر شده در شماره 23 فصلنامه معماری و ساختمان
