مجله تخصصی معماری و ساختمان نشریه معماری و ساختمان
بناهای ماندنی و نماهای دیدنی
احمد زهادی
سرمقاله شماره 23 فصلنامه معماری و ساختمان
تاریخ معماری ایران با زیبایی نمای بناها گره خورده است. نمونه های آن هم بیشمار است اگر چه برخی بناهای مثال زدنی از این حیث، در گذر زمان آسیب دیده و امروز جز دیوارهایی فرو ریخته، اثری از آنها باقی نمانده است، با این حال کافی است نگاهی به نقشه های آثار ویران شده و نیز بناهایی که هنوز پا برجا هستند، بیندازیم تا دریابیم که توجه به زیبایی نمای بنا از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و معماران و مهندسان ایرانی نهایت ذوق خود را در ترسیم و ساخت نماهای باشکوه آزموده اند. البته طراحی و پرداخت نما در معماری ایرانی به زاویه ی دید ورودی بنا محدود نشده و کلیت کالبد بیرونی آن را در بر گرفته است؛ چنانکه دقت در جایگیری عناصری همچون درگاه، ستون، طاق، گنبد، ایوان و پنجره … افزون بر کاربری های آنها، به نمای بیرونی بناها جلوهای دیدنی داده است. در معماری ایرانی عنصر نما همواره با عناصر طبیعی همنشینی و پیوستگی معناداری داشته است تا جایی که کمتر بنای ارزشمندی را می توان یافت که در طراحی آن، درخت و حوض و باغ نادیده گرفته شده باشد از سوی دیگر استفاده از مصالح طبیعی همچون سنگ و خشت و چوب، بخش جدایی ناپذیر معماری بناهایی است که امروزه به دیده تحسین به آنها می نگریم البته اگر در تاریخ معماری کشورمان عمدتا با تک بناها سر و کار داریم نباید تعجب کرد. در واقع بناها و آثار مهم تاریخی عمدتا کاخ و کوشک و تفرج گاه بوده اند. در این میان اما می توان آتشکده ها، پرستشگاهها، مساجد، بازارها، کاروانسراها و پلها و … را بناها و بافت های متعلق به عرصه عمومی معماری ارزیابی کرد. اما خانه به عنوان سکونت گاه اصلی انسانی سرنوشت دیگری داشته است. خانه های ایرانی در مناطق مختلف با توجه با مصالح و امکانات در دسترس، شکل گرفته اند که البته هنوز نیز نزدیکی به مواد اولیه از جمله مزیت های ساخت و ساز و به طور کلی هر گونه فعالیت اقتصادی و تجاری است. امروزه اما معماری به مساله و چالش جامعه تبدیل شده و تک بناهای معمارانه کارکرد موزهای یافته اند. یکی از تفاوت های شهر مدرن با شهر کلاسیک نیز در همین دگرگونی هویت انسانی شهر و خانه و فضاهای عمومی است. حقوق شهروندی از جمله مفاهیم مدرن است که مقوله سکونت نیز در قالب آن بازتعریف شده است از این رو حق هر شهروندی است که خانه و کاشانه اش را چنان که خود تشخیص میدهد طراحی کند و بسازد. با این حال جریان مدرن و ابزارهای فکری و فناورانه اگر با برنامه ریزی شهری، همراه نشود باید منتظر پیامدهای ناگوار آن بود چنانکه تهران و چند شهر دیگر که زمانی شهرهایی زیبا بودند دیگر نه هویت تاریخی و معمارانه دیروز را دارند و نه “مدرن” شده اند. چنین است که تولید نابسامان، مجال زیباسازی را | از سازندگان می گیرد و اگر جای معماران نیز در این میان خالی باشد نمای شهر همین میشود که می بینیم؛ در کوچه ها و خیابانها، خانه ها و برج ها هر یک ساز خود را می زنند و از تناسب و قرینه سازی که مشخصه ی معماری ایرانی بوده کمترین نشانهای دیده نمی شود. با این مقدمه، می خواهم از جایزه طراحی نما با گرایش طبیعت و فناوری سخن بگویم که سال گذشته در قالب جایزه نما با مصالح طبیعی آغاز شد و امسال برای دومین بار با هدف ترویج و تقویت فرهنگ ساخت وساز و بازگشت به زیبایی شناسی طبیعی در زمینه طرحهای اجرا شده، برگزار می شود. روزگاری نمای بیرونی خانه ها و بناهای ایرانی با گچبری ها و مقرنس کاریها و طاقهای ضربی چشم نواز تداعی می شد که امروز سیمان و بلوک و نرده های آهنین جای آن را گرفته است. نمای بنا، دکور نیست مهم ترین بخش هویت و هستی آن است که اتفاقا جنبه ی روانی نیز دارد. خانه ای که نما و بیرونی ندارد قطعا معماری داخلی واندرونی نیز ندارد چنین مکانی دیگر خانه نیست. مکانهای تفریحی، رستورانها و ورزشگاه ها و دیگر فضاهای عمومی شهری نیز در نگاه نخست با نمای شان دیده و شناخته می شوند. در روزگاری نه چندان دور وقتی می خواستند نشانی خانه یا عماراتی را به دیگری بدهند ویژگی های سردر و ایوان و نمای بیرونی آن را بر می شمردند و یادآوری می کردند، در واقع بناها هویت و شخصیت داشتند و فقط “نمره” و” پلاکشان مبنای شناخت شان نبود. از این رو جایزه ی طراحی نما با مصالح طبیعی به دنبال زمینه سازی برای شکل گیری هویت معمارانه بر اساس دستاوردهای تاریخی معماری و البته استفاده درست و روشمند از فناوری های مدرن است. همچنانکه اشاره کردم در معماری قدیم ایران، نما در قالب پوسته ساختمان مورد توجه قرار می گرفت بنابر این در این شماره به پوسته ساختمان نیز به عنوان یک المان مهم پرداخته ایم. نکته آخر اینکه؛ معماری مقولهای بشری و اصطلاحا عام است و نه خاص، هنر است نه ادعا. معماری با روح و روان و معنویت آدمی آمیخته است. اگر آپارتمان های تنگ و کوچک مجال تنفس را از شهروندان گرفته است به ناگزیر باید راهی برای استقرار آرامش روح و روان و جسم آنان پیدا کرد و توجه به زیبایی بنا و نما از جمله تمهیداتی است که منفعت روانی آن هزینه ی اقتصادی اش را توجیه می کند. مجله معماری و ساختمان در پی گروه گرایی و در غلتیدن به عرصه دسته بندی های رایج نیست. به زعم خود تلاش کرده ایم آن را به رسانه ای تبدیل کنیم که در خدمت معماران، مهندسان و شهروندان باشد. به آینده می اندیشیم در این اندیشیدن با شما همراه خواهیم بود.
