مجله تخصصی معماری و ساختمان نشریه معماری و ساختمان
هورنه بستر بازرویش معماری گلین
مقدمه
قریب به ده هزارسال تجربه کارکرد با مصالح گلین به منظور تامین سرپناه، با مغفول واقع شدن ارزشهای آن در حال فراموشی است. تجربیاتی که در اقلیمهای مختلف دستاوردهای متنوعی را به ارمغان آورده و نطفه اولیه آن در سکونتگاه های خرد، زاغه ها، واحهها و روستاها منعقد و ارتقاء و تعالی آن درشهرها دنبال شده است. عدم توجه به ارتقاء مستمر فناوریهای مرتبط با این ماده ساختمانی، کاربرد آن را در شهرها و روستاها دچار خدشه نموده و جایگزینی و ترویج معماری غیربومی را به دنبال داشته است.
مطالعات محدود و کم انتشار در خصوص بازشناسی ارزش ها و ارتقاء ویژگی های معماری گلین در مقابل حجم کارهای عمرانی مورد نیاز در شهرها و روستاها نتیجه بخش نبوده و تنها بناهای منفرد و دارای کاربری عمومی به لحاظ ارزشهای فرهنگی و کالبدی تا حدودی مورد حفاظت قرار گرفتهاند. به علت عدم ارتقاء، به روزرسانی و به موازات آن فروکاهش تولید، دامنه وسیع کاربرد این معماری هر روز در حال فروکاهش است. نمونه آن کالبد ارزشمند روستای کهن خرانق با سابقه تاریخی سکونت طی سده ها در قلعه و بافت ارزشمند پیرامون آن ، به تدریج در حال اضمحلال و فروپاشی است.
با مساعی قابل تقدیر آقای دکتر محمد رضا قانعی و همراهان ایشان، علاقمندان به ترویج معماری خاک در مهندسین مشاور پلشیر، زنجیره فرهنگی ایوان،شرکت شهرتاش، موزه خلاقیت و معماری( خانه صفوی)، و پیوستن نماینده پژوهشکده معماری بومی به جمع فرزانگان یاد شده، تلاش برای تاسیس پژوهشکده معماری خاک هورنه (خرانق) ازآغاز فصل زمستان سال 1398 رقم خورده و امیدوارانه در آینده ای نه چندان دور به ثمر خواهد نشست. محل استقرار این تشکیلات در خانه صفوی اصفهان بوده و به تناسب برنامه و زمان، از دفتر پژوهشکده معماری بومی دانشگاه یزد و همچنین محل استقرار در خانه خیر النساء در خرانق بهره برداری به عمل خواهد آمد.
کارگاه آموزشی – اجرایی معماری گلین
پس از رایزنیهای چند ماهه اخیر در خصوص نحوه مواجهه پژوهشکده معماری خاک هورنه با مبحث بازرویش معماری گلین ( و ملاحظات ناشی از شیوع بیماری کروناCOVID 19) مقرر گردید تا در تاریخ ۶ تیرماه ۱۳۹۹ کارگاه یک روزه آموزشی- اجرایی با مدیریت آقایان دکتر محمد رضا قانعی و دکتر نریمان فرح زا در باغ طلایی(تیرانجی اصفهان) برگزار گردد. بخش نخست با سخنرانی تحت عنوان “معاصر سازی معماری خاک” در قالب سرفصل های زیر و بخش دوم در قالب کارگاه اجرایی دنبال گردید.
آموزش نظری
بخش نخست به ویژگی های معماری گلین از جمله معماری خاک در ابعاد جهانی، بررسی ابعاد داخلی، دیرینگی وگستردگی، گوناگونی در روشهای ساخت و کارکرد درسرزمین های مختلف، سادگی، تعمیر ونگهداری، زیبایی، مقیاس مانوس انسانی، بوم آوری وهمزیستی با طبیعت، معماری همساز با ا قلیم، معماری متعاون،جمع بندی نقاط قوت، بررسی و جمع بندی نقاط ضعف پرداخته شد.
باغ طلایی باغ سازه های گلین جلسه آموزشی در فضای گلین
معماری و تعاون به هنگام استراحت و در میانه کلاس تئوری برای نشان دادن همکاری و تعاون، شرکت کنندگان وارد فضای کارگاه شده و همیاری و تعاون را با تامین انبوه مصالح مورد نیاز کارگاه از طریق دست به دست نمودن طی مدتی کوتاه، تمرین نمودند. این تمرین پشتوانه ارزشمندی برای بخش عملی و اجرایی کارگاه بوده به طوری که تعدادی از شرکت کنندگان تا پایان کارگاه به طور مستمر در حال همکاری بودند.
همیاری در انتقال وتامین مصالح خشت مالی
بخش دوم به راهبردهای پیشنهادی جهت ارتقاء معماری خاک پرداخته و مواردی همچون مطالعه و شناخت عمیق آثار ومنابع مکتوب و شفاهی معماری گلین وبسط یافته ها در عرصه نظر وعمل معرفی مراکزمطالعاتی و اجرایی، معرفی منابع ومآخذ مربوطه، بررسی پایان نامه ها در مورد مقاوم ساازی سااختمان های خشتی، معرفی نمونه های معماری گلین ارتقاء یافته بومی در سراسر جهان، به هنگام سازی ابرخشت و ابرچینه، معرفی همایشها وکار گاههای آموزشی بین المللی شناخت خاک و فناوری معماری با خاک و ارتقاء روشهای ساخت، مورد بحث و بررسی واقع گردید.
روش های متنوع ارتقاء یافته ساخت سازه های گلین در جهان
کارگاه آموزشی- اجرایی
بر اساس برنامه تدارک دیده شده و همچنین تجارب اندوخته در کارگاه های پیشین ، اجرای یک پوشش خشتی که به دو طاق رومی در طرفین تکیه کرده، در دستور کار قرار داشت. تجربه انجام کار جمعی بر اساس نظریه “معماری متعاون” به طور مستمر در این فرآیند در دو مرحله به اجرا گذارده شد.
گام نخست در بخش اجرایی کارگاه، آشنایی با خاک، گل و خشت بود که شرکت کنندگان با شور و شوق فراوان به ملاحظه نحوه ورز دادن گل و تولید خشت به ابعاد مختلف(غیر مرسوم) 30*20*8 و 25*25*5 توسط استاد قادر پرداخته و سپس علاقمندان به تمرین تولید خشت مشغول گردیدند. هر چند خشت های تهیه شده با خشت های رایج (۲۰*۲۰*۵) همخوانی نداشت به واسطه انعطاف ویژه سازه های گلین، ساخت سرپناه با ابعاد مختلف خشت همواره امکان پذیر بوده است. به موازات این فعالیت ها، برپاداری قالب ها و چینش رج های آجری به عنوان پایه های اصلی طاق توسط همکاران پژوهشکده معماری بومی به مورد اجرا گذارده شده بود. تداوم حمل و تامین مصالح به روش دست به دست و بر هم چینش خشت های نخستین به منظور ساخت دیواره ها و پایه های سازه مورد نظر از نخستین گام های برپاداری این طاق خشتی در پرتو فعالیت جمعی و گروهی بود.
برپاداری قالب ها وساخت پشتبندها
گام دوم پس از استراحت و صرف نهار بخش اصلی کار اجرایی آغاز و چهار گروه اجرایی از چهار پایه اصلی، کار اجرای طاق ها و پشتبندها را به عهده گرفتند. به تناسب حجم فعالیت ها گروه های کاری به طور خودکار و متناوب در فعالیت های مختلف مشارکت داشته به نحوی که اغلب شرکت کنندگان در اجرای دیوار رگ چین، طاق رومی و پشتبندهای ضربی( پر) تجاربی اندوختند. سرعت بالای اجرای کار به نحوی بود که دو ساعت قبل از تاریکی علیرغم اشتیاق به اتمام سازه، ملات گل و همچنین خشت های طاق(25*25) به اتمام رسیده و اجرای پوشش نهایی طاق به برگزاری کارگاه بعدی موکول گردید.
شور و هیجان جاری در کارگاه موجب گردید که میهمانان مراسم از جمله استاد بزرگوار آقای دکتر انوشه(معمار- عکاس) به همراهی با جمع در کار اجرا بپردازند.
سخن پایانی
کارگاه بازرویش معماری گلین با غروب زیبای تیرماه به پایان رسید به این امید که این شور و هیجان در معماری گلین دیرینه ترین و گسترده ترین دست ساخته ها در طول دوره حیات بشر به وا سطه ویژگی های یکتا همانند دیرپایی، بوم آوری، مردم واری و سادگی، در دوران حا ضر مورد عنایت مجدد قرار گیرد. بدین سبب
مجموعه هورنه در صدد بازرویش معماری گلین با اتکاء به تجربیات بنیانگذاران و همچنین گردآوری یافته های ارزشمند از سراسر جهان برآمده و برای داشتن سهمی هر چند کوچک درگسترشِ دانش، بینش و توانشِ جامعه هدف( معماری، شهرسازی، ساختمان و هنر)، در تلاش به شرح زیر می باشد :
1- گسترش مطالعات و بررسی های علمی و کاربردی به منظور شناسایی فرصت ها، چالش ها و موانع فراروی بازرویش معماری گلین
2- آگاهی بخشی، ظرفیت سازی و ارتقاء دیدگاه جوامع علمی و به تبع آن عموم جامعه نسبت به ضرورت پرداختن به این مسئله
3- جلب مشارکت افراد، متخصصان، تشکل ها و نهادهای مرتبط به ویژه مراکز علمی، تحقیقاتی و دانشگاهی
4- اهتمام به برگزاری نشست ها، همایش ها و کارگاه های آموزشی- اجرایی داخلی و بین المللی به منظور ارتقاء و انتقال تجربیات
5- تمرکز فعالیت ها در روستای تاریخی خرانق(هورنه) برمبنای توافقات صورت گرفته با مسئولین محلی
6- تدوین و انتشار یافته ها
7 -بسط و توسعه فعالیت ها به دیگر نقاط همتراز در کرانه تمدن کاریزی( تمدن قناتی محدوده مرکزی فلات ایران)
دستیاران اجرایی و همکاران پژوهشکده معماری بومی دانشگاه یزد:
آقای مهندس احسان راد-آقای مهندس آرمان صدیقیان- آقای مهندس علیرضا پرخو
مدیر اجرایی:
خانم مهندس پرگل رفایی
پشتیبانی:
زنجیره فرهنگی ایوان- مهندسان مشاور پلشیر
