باغ ایرانی ملاقات با آئینه و برگ- از گذشته تا امروز/ احمد زهادی

باغ ایرانی ملاقات با آئینه و برگ- از گذشته تا امروز

احمد زهادی

سرمقاله شماره 35 فصلنامه معماری و ساختمان

معماری، تجلی آداب و رسوم، باورها و شیوه ی زیستن ما در گذر زمان است. شاید صورت آن متغیر باشد ولی سیرت آن یکی است و دقیقا به همین علت است که به یمن آن، توانایی ارتباط، درک و احساس فضاهای گوناگون را که در اعصار گوناگون خلق شده اند داریم و حتی به جرات میتوان گفت با آنها احساس قرابت می کنیم. این، همان احساس مشترکی است که در پس دیدار باغ ایرانی، مینیاتور ایرانی و فرش ایرانی به ما دست میدهد. شاید رنگ و بوی احساس در حضور هر یک از آنها متفاوت باشد؛ ولی بنیان احساسمان یکی است؛ چرا که به یک حقیقت یکسان در تجلی های گوناگونش می نگریم. باغ ایرانی، مینیاتور ایرانی و فرش ایرانی هر سه به هم مرتبط و رویاهای بهشت را تجلی می کنند. هر چند باغ ایرانی محسوس تر از دو مورد دیگر دم از بهشت می زند ولی آنچه در پس روایت یک مینیاتور نیز نقش می بندد چیزی جز یک باغ خرم نیست. این همان چیزی است که در نقوش فرش ایرانی نیز محسوس یا نامحسوس روایت شده و می شود.

در پیچ و خم گل های فرش که علیرغم ابعاد محدود فرش تا بی نهایت ادامه دارند، این باغ ایرانی و در اصل بهشت است که نقش می بندد به گونه ای که گاهی آشکارا شاهد صورت یک چهار باغ در نقوش آن هستیم. هستی باغ خرم ایرانی البته تضادهایی متفاوت و متنوع را در خود جای داده است. تضاد خاک و آسمان، تضاد حرارت روزانه و سرمای شبانگاهی و از همه زیباتر تضاد نور و سایه.

به راستی کدام باغ زیباتر، پرنورتر و بازیگوش تر از باغ شاهزاده ماهان در کرمان، باغ فین کاشان یا باغ ارم شیراز است؟ با نگاهی اجمالی به باغ های ایرانی میتوان به دو نکته بارز که وجوه اختلاف آنها را با سایر طراحی های باغ در دیگر نقاط جهان برجسته می کند، پی برد. اول مرکزیت یا به بیان دیگر تمرکزگرایی است که میتواند بازتابی از اعتقاد به وحدانیت ازلی و ابدی پروردگار داشته باشد و دوم، پدیداری آب در باغ که از چندین وجه قابل بررسی است. اگر چنین پاسخ داده شود که آب در باغ های غیرایرانی نیز حضوری موثر دارد می توان در جواب گفت حضور دارد؛ اما همان باغ ها نیز به اشکال مختلف تحت تاثیر باغ سازی ایرانی بوده؛ از جمله باغ های هندی، آندولسی، عربی و حتی باغ های عربی آفریقایی در مراکش یا تونس. وسواس در مدیریت و هدایت آب در معماری ایرانی به خصوص در طراحی باغ ها، نشان از ارزش گذاری مضاعف این عنصر در فرهنگ کهن ایرانی دارد. سرچشمه های آب همواره از خارج از باغ با دقتی جالب توجه و پیش بینی های کاملا خردگرایانه و عملی به باغ راهنمایی شده است.

آب هیچ گاه در باغ رها و سرگردان و راکد و بی حرکت نمی ماند بلکه در گردش است تا آنکه عاقبت از خروجی باغ به بیرون هدایت شود و مزارع کشاورزی را حیات بخشد. آینهای متحرک که زیبایی آسمان را در خود حفظ می کند. نیازی نیست به آسمان نگاه کنیم. انعکاس مفهوم آسمان در محور اصلی باغ های ایرانی نمایان است. نیازی نیست به چهره خود در آینه های عمودی نگاه کنیم. به آب بنگریم که عزیز است، و به باغ که مکانی است برای ملاقات آئینه و برگ. باغ ایرانی با تمام زیبایی های خیره کننده اش که در بالا به آنها اشاره شد، چشم اندازی ویژه هم به این شماره از مجله گشوده است؛ چشم اندازی که بیش از هر چیز ، یادآور شکوه و عظمت منحصر به فرد این شکل خارق العاده از معماری ایرانی است.

سخن را درباره باغ ایرانی کوتاه می کنم. خوانندگان گرامی در حالی شماره جدید مجله را ورق می زنند که مجموعه برنامه هایمان به روال سابق و با قوت تمام برگزار می شود؛ همچنان که در روزهای پایانی شهریور میزبان کنفرانسی مهم در عرصه معماری بودیم؛ کنفرانسی با سخنرانان و میهمانان ویژه همراه با حضور بیش از ۴۰۰ معمار ایرانی و ۳۰ نفر از معماران و دانشجویان آکادمی هنرهای زیبای وین و سه نفر از اساتید این دانشگاه و همچنین مسوول فرهنگی سفارت اطریش بود. در کنار اینها حضور عباس کیارستمی هنرمند نام آشنای ایرانی در این کنفرانس رنگ و بوی دیگری به مراسم داد. او در این مراسم لوح تقدیر 2A را به سخنرانان کنفرانس اهدا کرد. این کنفرانس هم رنگ و بویی از باغ دلگشای ایرانی در خود داشت.

Nighttime in a Palace.

Attributed to Mi Sayyid “Ali, from a Safavid manuscript,

© 2A Magazine Persian, 16th C. Tabriz.

Harvard Art Museum/Arthur M. Sackler Museum